قساوت قلب

قساوت قلب یا سنگدلی، از رذایل اخلاقی است. به عقیده برخی مفسران، این صفت در قرآن به ابوجهل و برخی از قوم یهود نسبت داده شده است. به باور برخی، قساوت قلب دارای مراتب است. موضع‌گیری در برابر خداوند و پیامبران، غفلت از یاد خدا، پیمان‌شکنی، خوردن مال حرام و اصرار بر گناه از عوامل قساوت قلب شمرده شده است. برخی پرهیز از غفلت، یاد خدا، قرائت قرآن، محبت به اولیای الهی، یاد مرگ و اقرار به گناه را به عنوان روشی برای درمان سنگدلی معرفی کرده‌اند.

مفهوم‌شناسی

قساوت قلب به معنای رفتن نرمی، رحمت و خشوع از دل است و در فارسی از آن تعبیر به سنگدلی می‌شود. در اصطلاح به دل‌هایی که نور هدایت در آن‌ها نفوذ نمی‌کند و در برابر آن تسلیم نمی‌شود، «قاسی القلب» گفته می‌شود. همچنین به دل‌هایی که با دیدن صحنه‌های دردناک و شنیدن سخنان رقت‌آور متاثر نمی‌شوند، قساوتمند گفته می‌شود. طبرسی نیز قساوت قلب را به معنای پست و فاسدبودن قلب می‌داند. حضرت عیسی(ع) سنگدلی را از شدیدترین نوع بیماری‌ها می‌داند. همچنین شهید مطهری معتقد است عقوبتی بالاتر از قساوت قلب وجود ندارد. در کتاب اخلاقی المحجة البیضاء در برخی از مباحث، از جمله شرح فضیلت گرسنگی، مال حرام، ادب باطن، و توصیف دنیا از قساوت قلب سخن به میان آمده است. همچنین در کتاب اصول کافی بابی به نام قساوت قلب وجود دارد.

کلمه قساوت قلب و مشتقات آن در شش آیه از قرآن بکار رفته است. در آیه ۲۲ سوره زمر، شرح صدر در مقابل قساوت قرار گرفته است. ابوالفتوح رازی معتقد است در این آیه منظور از «فویل للقاسیة: وای بر سنگدلان» ابوجهل است. خداوند در سوره بقره آیه ۷۴ سنگدلی را به برخی از یهودیان، به دلیل دیدن معجزات و تسلیم نشدن در برابر خداوند، نسبت داده و آن را به عنوان نوعی عذاب و کیفر معرفی کرده‌است. برخی قساوت قلب را از علائم آخر الزمان معرفی کرده‌اند.

همچنین فاطمه صغری دختر امام حسین(ع) در خطبه‌ای که پس از شهادت پدرش در کوفه خوانده‌ است؛ مردم کوفه را گرفتار قساوت قلب معرفی کرده است.

مراتب و آثار

به عقیده آیة الله جوادی آملی مراتب قساوت قلب با انجام دادن مکروهات شروع شده و بعد از انجام گناهان صغیره و کبیره منجر به کفر و شرک نسبت به خداوند می‌شود. به باور وی درجه قساوت قلب با توجه به میزانِ بی‌توجهی انسان نسبت به آیات قرآن فهمیده می‌شود.

همچنین در قرآن و روایات، لذت‌نبردن از مناجات، بی‌تفاوتی در برابر گناه، تکذیب آیات الهی، خالی شدن قلب از محبت اولیاء خدا، تضرع نکردن در برابر خداوند هنگام بلا، تحریف دین و دوری از مردم از آثار سنگدلی شمرده شده است.

عوامل

پیامبر اکرم(ص) فرمود:
در غیر از یاد خدا، زیاده‌گویی نکنید؛ زیرا زیاده‌گویی در غیر یاد خدا، موجب سنگدلی می‌شود و دورترین مردم از خدا، شخص سنگدل است.

شیخ طوسی، امالی، ۱۴۱۴ق، ص۳.

قرآن، موضع‌گیری و جدال در برابر انبیاءالهی را علت سنگدلی قوم بنی اسرائیل دانسته است. کتاب مقدس ضمن توصیه به مجهز شدن به سلاح‌های خدا در برابر ابلیس، سلطه شیطان بر انسان را موجب قساوت قلب می‌داند. امام باقر(ع) یکی از عوامل سنگدلی را غفلت از یاد خدا دانسته‌اند. همچنین دور ماندن از تعالیم انبیاء و ادیان الهی، پیمان‌شکنی، اصرار برگناه، آرزوهای طولانی، ثروت فراوان، زیاده گویی، پرخوری، خوردن مال حرام، حرص دنیا، خاک‌ریختن بر قبر خویشاوندان، خوردن خون و قصابی کردن از جمله عوامل قساوت قلب شمرده شده‌اند. به باور برخی ذکر گفتن بدون توجه نیز باعث قساوت قلب می‌شود.

درمان

عالمان اخلاق قساوت را قابل درمان می‌دانند؛ اما معتقدند درمان آن آسان نیست. ملا احمد نراقی معتقد است انجام دادنِ مداومِ کارهایی که قلب را مهربان و نرم می‌کند، این بیماری را به تدریج درمان می‌کند. آیةالله دستغیب نیز معتقداست برای درمان قساوت قلب باید ابتدا عوامل ایجاد قساوت قلب را ترک نمود و بعد به آنچه در روایات درباره درمان سنگدلی آمده عمل کرد. پیامبر اسلام(ص)، اشک‌ نداشتن چشم را از علامت‌های قساوت قلب شمرده و سرپرستی یتیم و مهربانی با او را باعث برطرف شدن سختی قلب دانسته‌ است. همچنین پرهیز از غفلت و یاد خداوند، قرائت قرآن، محبت به اولیای الهی، یاد مرگ و اقرار به گناه در درمان سنگدلی موثر است.

پانویس

↑ ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۸۱.
↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۷، ص۹۱.
↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۷، ص۹۱.
↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۷، ص۹۱.
↑ طبرسی، مجمع البیان، نشر فراهانی، ج۶، ص۲۴۷.
↑ نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۲۱۲.
↑ شهید مطهری، مجموعه آثار،انتشارات صدرا، ج۱، ص۱۸۴
↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۰۸.
↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۳.
↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۱۷.
↑ فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۲.
↑ کلینی، اصول کافی، ۱۳۷۵ش، ج۵، ص۲۶۹.
↑ سوره بقره، آیه۷۴؛ سوره انعام، آیه۴۳؛ سوره حدید، آیه۱۶؛ سوره مائده، آیه۱۳؛ سوره حج، آیه۵۳؛ سوره زمر، آیه۲۲.
↑ ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۳۱۶.
↑ مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۱۲.
↑ صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۴۱۸.
↑ طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۱.
↑ جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۳۴.
↑ دهقان‌پور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۵۸و۶۳.
↑ دهقانپور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۰.
↑ کتاب مقدس، افسیسان، باب ۱۱، آیه۶.
↑ ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۳۷۶ش، ص۲۹۳.
↑ دهقان‌پور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۲؛ طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۰۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۶۰.
↑ سوخته، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۸.
↑ نراقی، معراج‌السعادة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۹.
↑ دهقانپور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۴.
↑ شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۸۷.
↑ دهقانپور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۴.

منابع

ابن شعبه بحرانی، حسن بن علی، تحف العقول، ترجمه کمره‌ای، تهران، کتابچی، چاپ ششم، ۱۳۷۶ش.
ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، بیروت،‌ دار الجیل (دارالسان العرب)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی، مشهد، آستان قدس، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
جوادی آملی، عبدالله، تفسیر تسنیم، قم، مرکز نشراسراء، چاپ دوم، ۱۳۷۹ش.
دهقان‌پور، طیبه، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، در مجلله فرهنگ پژوهش، قم، باقرالعلوم، شماره۲۲، بهار ۱۳۸۹ش.
سوخته در سیر سالک عارف انصاری همدانی، هیات تحریریه موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، تهران، موسسه فرهنگی مطالعاتی شمس الشموس، چاپ سوم، ۱۳۸۳ش.
شیخ صدوق، محمد بن علی، من لایحضره الفقیه، تهران، انتشارات صدوق، چاپ اول، ۱۴۰۹ق.
شیخ صدوق، محمد بن علی، الخصال، ترجمه محمد باقر کمره‌ای، تهران، کتابچی، ۱۳۷۷ش.
شیخ طوسی، محمد بن حسن، امالی، قم، انتشارات دارالثقافه، چاپ اول، ۱۴۱۴ق.
صافی گلپایگانی، لطف الله، منتخب الاثر، قم، مؤسسه سیده‌معصومه، ۱۳۷۷ش.
طبرسی، فضل بن حسن، مجع البیان، ترجمه هاشم رسولی، تهران، فرهانی، چاپ اول، بی‌تا.
طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، احمد غفاری مازندرانی، تهران، نشر مرتضوی، چاپ اول، ۱۳۷۱ش.
کلینی، محمدبن یعقوب، اصول کافی، ترجمه کمره‌ای، قم، اسوه، چاپ اول، ۱۳۷۵ش.
مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، تهران، انتشارات صدرا، بی‌تا.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دهم، ۱۳۷۱ش.
مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ دوازدهم، ۱۳۷۳ش.
نوری، حسین بن محمدتقی، مستدرک الوسائل مستنبط المسائل، قم، موسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، ۱۴۰۸ق.
نراقی، احمد بن محمد مهدی، معراج‌السعادة، قم، انتشارات هجرت، ۱۳۷۸ش.

پیوند به بیرون

، طیبه دهقانپور.

[1] ابن منظور، لسان العرب، ۱۴۰۸ق، ج۵، ص۱۸۱.

[2] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۷، ص۹۱.

[3] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۷، ص۹۱.

[4] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۳ش، ج۷، ص۹۱.

[5] طبرسی، مجمع البیان، نشر فراهانی، ج۶، ص۲۴۷.

[6] نوری، مستدرک الوسائل، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۲۱۲.

[7] شهید مطهری، مجموعه آثار،انتشارات صدرا، ج۱، ص۱۸۴

[8] فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۵، ص۲۰۸.

[9] فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۳، ص۲۹۳.

[10] فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۴۱۷.

[11] فیض کاشانی، المحجة البیضاء، ۱۳۷۲ش، ج۲، ص۲۲.

[12] کلینی، اصول کافی، ۱۳۷۵ش، ج۵، ص۲۶۹.

[13] سوره بقره، آیه۷۴؛ سوره انعام، آیه۴۳؛ سوره حدید، آیه۱۶؛ سوره مائده، آیه۱۳؛ سوره حج، آیه۵۳؛ سوره زمر، آیه۲۲.

[14] ابوالفتوح رازی، روض الجنان، ۱۴۰۸ق، ج۱۶، ص۳۱۶.

[15] مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۱۳۷۱ش، ج۴، ص۳۱۲.

[16] صافی گلپایگانی، منتخب الاثر، ۱۳۷۷ش، ج۳، ص۴۱۸.

[17] طبرسی، الاحتجاج، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۱۵۱.

[18] جوادی آملی، تسنیم، ۱۳۷۹ش، ج۲، ص۲۳۴.

[19] دهقان‌پور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۵۸و۶۳.

[20] دهقانپور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۰.

[21] کتاب مقدس، افسیسان، باب ۱۱، آیه۶.

[22] ابن شعبه حرانی، تحف العقول، ۱۳۷۶ش، ص۲۹۳.

[23] دهقان‌پور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۲؛ طبرسی، الاحتجاج علی اهل اللجاج، ۱۳۷۱ش، ج۳، ص۳۰۳؛ شیخ صدوق، الخصال، ۱۳۷۷ش، ج۱، ص۲۶۰.

[24] سوخته، ۱۳۸۳ش، ص۲۹۸.

[25] نراقی، معراج‌السعادة، ۱۳۷۸ش، ج۱، ص۳۰۹.

[26] دهقانپور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۴.

[27] شیخ صدوق، من لا یحضره الفقیه، ۱۴۰۹ق، ج۶، ص۲۸۷.

[28] دهقانپور، «ماهیت، عوامل و آثار قساوت قلب از دیدگاه قرآن»، ص۶۴.

رذائل اخلاقی
قلبی	تکبر • حسادت • بخل • قساوت قلب • غفلت • ریا • سمعه • عجب • سوء ظن • کینه‌توزی • حب دنیا • نفاق • هوای نفس
عملی	دروغ • غیبت • تهمت • فحش • اسراف • تبذیر • سخن‌چینی • آبروریزی • عهدشکنی • عاق والدین • خشم • تعصب • کفران نعمت • وسواس • حرص • عیب‌جویی • جدل ر اشاعه فحشاء • قسم دروغ • قطع رحم • تجسس • تفاخر • استراق سمع
وابسته‌ها	اخلاق • نفس اماره • گناه • استدراج • توریه • غیبت جایز • گناهان کبیره • فحشا
• •